مقدمه
صنعت فولاد را میتوان یکی از پایه‌های مهم اقتصاد هر کشوری دانست و حتی مصرف سرانه فولاد را به‌عنوان شاخصی جهت ارزیابی صنعتی بودن یک کشور برشمرده‌اند. امروزه در کشور ما نیز فولاد با حضور در بخشهای مهم تولیدی و صنعتی کشور، نقش بسیار مهمی را ایفا میکند.
فولاد يكي از مهم‌ترین مواد اوليه موردنیاز صنايع، در گستره‌اي وسيع می‌باشد. شناخت آهن در زمانهاي قديم و استفاده از آن به‌عنوان ابزار وسایل اوليه موردنیاز انسان، يكي از رويدادهاي بزرگ تاريخ است.
در صنايع گوناگون آنچه حرف نخست را مي‌زند تأمین مواد اوليه است. به‌گونه‌اي كه در اختيار داشتن مواد اوليه به يك صنعت، مزیت‌های نسبي متعددي مي‌بخشد. در حقيقت مواد اوليه حكم خوراك ورودي صنايع را دارد. بنابراين اگر مواد اوليه يك صنعت را در اختيار نداشته باشيم ناچار به واردات آن هستيم و به‌این‌ترتیب ارز قابل‌توجهی براي تأمین مواد اوليه از كشور خارج خواهد شد. اين نشان‌دهنده اهميت و جايگاه صنايع مادر در اقتصاد و به‌طورکلی صنعت كشور است.
معدنكاري از ديرباز يكي از مهم‌ترین فعاليت‌هاي بشر بوده و سابقه فعاليت در اين حوزه‌ها به پيدايش بشر بازمي‌گردد. بخش معدن كشور از ويژگي‌هاي منحصربه‌فردی برخوردار است كه گواه مزيت‌هاي بی‌شمار براي سرمايه‌گذاري در اين حوزه است.
جهت مشاهده: آگهیهای سنگ آهن کلیک کنید
كشور ايران با برخورداري از ذخاير سنگآهن متعدد از نخستين مزيت براي توسعه صنعت فولاد برخوردار است. منابع سنگآهن به‌عنوان مواد اوليه صنعت فولاد تقریباً در سراسر ايران گسترده شده‌اند و با بهره‌برداري صحيح از آنها نه‌تنها از واردات فولاد بي‌نياز مي‌شويم بلكه قادر خواهيم بود در تأمین فولاد منطقه نيز به شيوه تأثیرگذارتری به نقش‌آفريني بپردازيم.
آهن پرمصرف‌ترین فلز در سطح جهان است و در حدود 5 درصد پوسته زمین را تشکیل میدهد. آهن به‌جز در شهاب‌سنگ‌ها، هرگز به‌صورت یک فلز طبیعی یافت نمیشود. بیشتر کانسنگ‌های آهن به‌صورت اکسیدی، سولفیدی و درصد کمتری به‌صورت کربناته وجود دارند. برای اینکه سنگ‌آهنی به‌عنوان ذخیره باارزش معدنی در نظر گرفته شود، باید حاوی مقادیر نسبتاً بالایی از آهن (حداقل 25 درصد و در ذخایر پلاسری در حدود 5 درصد) باشد. بیشتر از سیصد کانی حاوی عنصر آهن در طبیعت وجود دارد. کانیهای هماتیت، مگنتیت، گوتیت، سیدریت و پیریت پنج کانی اصلی ذخیره آهن هستند. از میان کانیهای ذکرشده مگنتیت و هماتیت به دلیل بالاتر بودن درصد آهن و آسان‌تر بودن روش فرآوری از اهمیت بیشتری برخوردار هستند.
عملاً سنگهای آهن حداقل باید حدود 40 درصد آهن داشته باشند و در شرایط خاص، سنگهای با عیار کمتر نیز به علت ذخایر زیاد آهن و یا شرایط ویژه سنگ ازنظر ترکیب کانیشناسی و به‌ویژه خاصیت پر عیار شدن با هزینه کم آن کانی در صنعت مورداستفاده قرار میگیرند. مصرف اصلی سنگهای آهن در تولید آهن و فولاد است و علاوه بر آن مصارف فرعی دیگری نیز برای سنگآهن موجود است که بستگی به شکل و نوع کانی دارد. به‌عنوان‌مثال از مگنتیت در ابعاد ریز میتوان برای تهیه واسطه سنگین استفاده کرد و یا از همین کانی در ابعاد نسبتاً درشت میتوان برای مجموعه سنگی بعضی از بتنها استفاده نمود.
افزايش روزافزون مصرف جهاني سنگآهن گسترش هر چه بيشتر معادن سنگآهن را در پي داشته است ولي درهرصورت سنگآهن مرغوب به حد كافي و متناسب با نياز بازار به دست نمي‌آيد، براي رفع كمبود، سنگآهن کم‌عیار و غير مرغوب را بايد حتي‌الامكان تغليظ نمود.
با توجه به‌جایگاه ويژه فولاد در اقتصاد و صنعت هر کشور به‌عنوان‌یک کالاي استراتژيک و يکي از فاکتورهاي موردتوجه در زمينه شاخص توسعه‌يافتگي کشورهاي جهان، سرمايه‌گذاري‌هاي مختلف در زمينه توسعه اين صنعت و زیرساخت‌های آهن و فولاد صورت گرفته است.
از مگنتیت تا هماتیت: با انواع سنگ آهن و مشخصات آنها آشنا شوید!
اولین تلاش برای تأسیس کارخانه آهن و فولاد در کشور، به قبل از سال ۱۹۳۰ میلادی برمی¬گردد، ولي در آن زمان به علت وقوع جنگ جهانی دوم، پروژهای که قرار بود با همکاری شرکت‌های آلمانی در ایران انجام گیرد، متوقف گرديد. تقریباً دو دهه بعد از خاموش شدن آتش جنگ جهانی دوم، اولین کارخانه تولید محصولات فولادی در ایران تأسيس شد. دراین‌ارتباط یک واحد نورد جهت تولید فولادهای ساختمانی در کشور بنا شد که این واحد با واردات محصولات فولادی نیمه‌تمام و انجام عملیات نورد بر روی آنها، محصولات خود را به بازار عرضه می‌کرد. پایه‌گذار این واحد تولید محصولات فولادی، یک بخش خصوصی تحت عنوان گروه صنایع ملی فولاد ایران (INSIG) بود كه در ادامه فعالیتهای خود جهت تولید محصولات نیمه‌تمام فولادی، اقدام به ایجاد یک واحد فولادسازی نمود که در این واحد با استفاده از کوره قوس الکتریکی و با فرآیند ریخته‌گری مداوم و ذوب قراضه‌های فولادی، محصولات نیمه‌تمام موردنیاز خود را تولید می‌نمود. هم‌زمان با فعالیتهای بخش خصوصی در صنایع فولادی کشور، بخش دولتی نیز قراردادي با كشور شوروي سابق منعقد نمود كه منجر به ساخت كارخانه ذوب‌آهن اصفهان در سال 1971 ميلادي گرديد.
باوجودآنکه به دنبال پيشرفت‌هاي تكنولوژيكي، مواد گوناگوني به‌عنوان جايگزين محصولات فولادي مطرح‌شده‌اند، مع‌هذا فولاد به‌طور گسترده در انواع زمينه‌هاي صنعتي و ساختماني مورداستفاده واقع مي‌شود. ميزان توليد آهن – فولاد در جهان طي سالهای 2025-2010 ميلادي، به شرح زیر بوده است.
توليد آهن – فولاد در ايران با راه‌اندازي كارخانه ذوب‌آهن اصفهان در آذرماه 1350 آغازشده و ميزان كل آن در ايران طي سال 1399-1388 شمسی، به شرح زیر مي‌باشد.
پس از احداث و راه‌اندازی كارخانه ذوب‌آهن اصفهان به‌ویژه پس از انقلاب اسلامي ايران، احداث واحدهاي بزرگ توليد آهن – فولاد در دستور كار سیاست‌گذاری‌های كلان اقتصادي قرارگرفته است. در راستاي اين سیاست‌گذاری‌ها، واحدهاي بزرگ مجتمع فولاد اهواز (راه‌اندازي در سال 1365) و مجتمع فولاد مباركه (راه‌اندازي در سال 1370) احداث‌شده و در كنار آنها واحدهاي ديگر شامل گروه ملي صنعتي فولاد ايران – اهواز (راه‌اندازي در سال 1351)، فولاد خراسان – نيشابور (راه‌اندازي در سال 1379) و فولاد آلياژي ايران– يزد (راه‌اندازي در سال 1378)، احداث‌شده‌اند. در حال حاضر در كنار انواع طرح‌هاي تكميلي در واحدهاي فوق‌الذكر، واحدهاي كوچك و بزرگ متعدد ديگري نيز در حال مطالعه، احداث و يا بهره‌برداري مي‌باشند. كليه اين اقدامات در راستاي برنامه كلان توليد فولاد كشور است. طبق شکل زیر؛ تولید فولاد خام ایران در سال 2020 میلادی حدود 29 میلیون تن بوده است. ایران دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد دنیا در سال 2020 میلادی می‌باشد. در همین سال ایران با رشدی چشمگیر، بعد از برزیل در بین پانزده کشور عمده تولیدکننده فولاد خام می‌باشد.
از سويي ديگر مدت‌هاست، كه مسئله تشويق و فراهم نمودن امكانات براي سرمايه‌گذاري‌هاي خصوصي در واحدهاي توليد آهن – فولاد مطرح بوده، كه در کنار واحدهای بزرگ، البته بيشتر واحدهاي كوچك و با سرمايه‌گذاري‌هاي نسبتاً پايين مدنظر هستند. ذكر اين نكته ضروري است كه واحدهای کوچک ازنظر شاخص‌هاي فني – اقتصادي در وضعيت مطلوبي قرار ندارند و چون با تكنولوژي ساده‌تري بهره‌برداري مي‌شوند، معمولاً محصولات آنها كيفيت بالايي نخواهد داشت. واحدهاي بزرگ توليد آهن – فولاد، هرچند به سرمايه‌گذاري و امكانات زيربنايي بيشتر، سرويس‌دهي بالاتر و … نياز دارند، اما نهايتاً قيمت تمام‌شده محصول، سرمايه‌گذاري به ازاء تن توليد، مصرف انرژي به ازاء واحد وزن، كمتر و كيفيت و تنوع محصول بيشتر خواهد بود. ضمناً با ارتقاء تكنولوژي در واحدهاي بزرگ توليد آهن – فولاد مي‌توان مصارف مواد و انرژي موردنیاز توليد را نيز كاهش داد. با توجه به آنچه گفته شد براي توليد فولاد، ماده اوليه يعني سنگآهن باکیفیت مطلوب و عيار بالا موردنیاز است. در صنعت بالادستی فولاد كه عمدتاً مربوط به سنگآهن مي‌باشد به مواردي برخورد می‌شود كه استفاده مستقيم از سنگ معدن مقرون‌به‌صرفه نمي‌باشد و فرآوری‌های مناسبي روي سنگآهن براي حذف عناصر مضر شيميايي و نيز افزايش عيار آن بايد صورت گيرد. براي اين منظور ايجاد واحدهاي فرآوري سنگآهن و توليد كنسانتره با عيار بالا مخصوصاً در توليد فولاد به روش احياء مستقيم ضرورتي اجتناب‌ناپذیر مي‌باشد.
استخراج سنگآهن و بازار فروش آن با توجه به توليد فولاد در نیم‌قرن گذشته دستخوش تغيير و تحولات زيادي شده است.
همان‌طور كه از شکل زیر قابل مشاهده است؛ تغيير بسيار مهمي كه در مورد توليد فولاد در جهان طي دهه اخير اتفاق افتاده است، رشد فزاينده و سريع كشور چين در توليد فولاد بوده است. چین به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد توانست در سال 1398 شمسی میزان تولید فولاد خام خود را به حدود 53% تولید جهانی افزایش دهد و حدود 51% تولید جهانی فولاد نهایی را نیز به خود اختصاص دهد.
شرایط بازار سنگآهن از سال ٢٠٠٩ و با كاهش شدید تولید فولاد رو به وخامت گذاشت. اگرچه رشد تقاضای فولاد چین از زمان بحران مالی ٢٠٠٩ آهسته بوده است، اما همين سرعت رشد از بقیه نواحی مهم دنیا سریع‌تر بوده است. در شکل زیر پیش‌بینی قیمت سنگآهن قابل‌مشاهده است.
در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻨﻮﻧﻲ، رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﭼﯿﻦ، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ تأثیرات آن ﺑﺮ ﻣﺼﺮف ﻓﻮﻻد اﻳﻦ ﻛﺸﻮر، به‌طور ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻌﺎﻻن ﺑﺎزار سنگآهن ﻣﻮرد ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻗﺮار می‌گیرد. واﻗﻌﯿﺖ اﻣﺮ این است ﻛﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺎﻻي ﻓﻮﻻد در ﭼﯿﻦ همچنان اداﻣﻪ دارد و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪاوم ﻣﺼﺮف سنگآهن اﺳﺖ. همان‌طور که در شکل زیر قابل مشاهده است؛ به دليل عوامل متعدد تأثیرگذار بر قيمت سنگآهن و نيز خروج آنها از قواعد عرضه و تقاضا پیش‌بینی دقيق قيمت سنگآهن بسيار دشوار بوده و با عدم قطعيت همراه است. اين عوامل می‌تواند ناشي از سیاست‌های شرکت‌های بزرگ تولیدکننده سنگآهن جهت کنترل بازار و حذف يا تحت سلطه قرار دادن تولیدکنندگان کوچک باشد يا می‌تواند ناشي از سیاست‌های چين براي کاهش قيمت و خريد بيشتر سنگآهن با عيار بالا باشد. بااین‌وجود بر اساس گزارش بانک جهاني از سال 2016-2014، به دليل کاهش رشد اقتصاد جهاني، قيمت بيشتر مواد معدني بیش‌ازحد انتظار کاهش‌یافته است؛ اما از سال 2021-2016 قیمت سنگآهن با رشد همراه بوده است.
مروری بر تحولات سنگ آهن
میزان ذخایر زمین‌شناسی سنگآهن در دنیا حدود 300 میلیارد تن برآورد شده که بیش از 82 درصد این ذخایر در کشورهای استرالیا، برزیل، چین، روسیه، قزاقستان و اکراین هستند.
عمده کشورهای تولیدکننده سنگآهن در جهان که بیش از 70 درصد تولید را در اختیاردارند کشورهایی همچون چین، استرالیا، برزیل و هندوستان می‌باشند. طبق شکل فوق؛ درمجموع 950 میلیون تن سنگآهن صادراتی در بازارهای جهانی معامله می‌شود که استرالیا بیشترین سهم از صادرات و چین طبق شکل زیر؛ با 650 میلیون تن واردات بازیگران اصلی در این تجارت بشمار می‌روند.
مهم‌ترین شرکت‌های تأثیرگذار در قیمت گذرای این محصول سه شرکت واقع در کشورهای برزیل و استرالیا بانام‌های Vale، Rio Tinto و BHP Billiton هستند که به ترتیب حدود 33 درصد، 19 درصد و 17 درصد از تجارت جهانی این محصول را به خود اختصاص داده‌اند. میزان ذخایر این ماده معدنی در ایران نیز در حدود 522/4 میلیارد تن برآورد شده که بیشتر این ذخایر در مناطق مرکزی، گل گهر و سنگان خراسان هستند بهطوریکه هر یک از آنها دارای دو، یک و یک میلیارد و 200 میلیون تن ذخایر احتمالی هستند. بر طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی آمریکا تولید سنگآهن ایران در سال 2020 میلادی معادل 46 میلیون تن بوده است که نسبت به سال قبل 4 میلیون تن افزایش داشته است. طبق شکل زیر كشورهاي چین، استرالیا، برزیل، هند، روسیه، اوکراین، آفریقای جنوبی، آمریکا، ایران، کانادا و سوئد 11 تولیدکننده بزرگ سنگآهن جهان در سال 2020 میلادی مي‌باشند.
شرکت‌های سنگآهن جلال‌آباد، چادرملو، گل گهر، گل گهر 2، مرکزی، میشدوان و شرق ایران اصلی‌ترین تولیدکنندگان سنگآهن ایران محسوب می‌شوند. در حال حاضر قسمت اعظم سنگآهن صادراتی ایران از محصولات تولیدی شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران، سنگآهن مرکزی ایران، سنگآهن گل‌گهر و چادرملو تأمین می‌شود.
ایران در سال 2011 پنجمین تأمین‌کننده بزرگ سنگآهن موردنیاز چین بوده بهطوريكه سهمی معادل 4/2 درصد از کل واردات 686 میلیون تنی سنگآهن چین را به خود اختصاص داد. با توجه به مطالب فوق میتوان استنباط نمود که بین تحلیل گران در پیش‌بینی وضعیت آینده سنگآهن اختلافاتی وجود دارد. بعضی از تحلیل گران معتقدند که چین به‌منظور مقابله با کشورهایی همانند ژاپن، آلمان و آمریکا نیاز به توسعه و ساخت‌وساز راه‌های ارتباطی خود دارد که این امر در بلندمدت و تا سالهای آتی می‌تواند منجر به افزایش میزان نیاز چین به سنگآهن شود و چین این نیاز خود را از طریق افزایش واردات برطرف سازد که این امر می تواند منجر به افزایش قیمت جهانی سنگآهن شود. در مقابل این دسته از تحلیل گران، منتقدانی وجود دارند که اعتقاد به کاهش قیمت جهانی سنگ‌آهن‌دارند. این اشخاص به‌منظور دفاع از تحلیل‌های خود از میزان پیش‌بینی GDP چین در سالهای آتی و آمار شاخص تولید کارخانه‌های چین استفاده می‌کنند. به اعتقاد این منتقدان در کوتاه‌مدت و در سال 2015 میزان GDP چین به عدد 8. 6 واحد و در بلندمدت، این مقدار به 6.5 واحد خواهد رسید که این امر می‌تواند منجر به کاهش ساخت‌وساز در چین و درنتیجه کاهش قیمت سنگآهن شود. این افراد بر این باورند که روند کاهشی شاخص تولید کارخانه‌های چین در یک سال گذشته اثبات‌کننده تئوري آنها می‌باشد و اینکه این روند نزولی نیز تا انتهاي سال 2015 ادامه خواهد یافت و این امر نیز می‌تواند باعث کاهش قیمت جهانی محصولات مرتبط با ساخت‌وساز چین گردد؛ اما از سال 2021-2016 میلادی خلاف این نظریه طبق شکل زیر پایدار بوده و همچنان قیمت در حال افزایش است.
